Wina i zmaza, czyli dlaczego poganie się nie spowiadają

Często chrześcijanom, a nawet poganom na pierwszych etapach swej drogi wydaje się dziwne, że w pogaństwie tak niewielkie znaczenie przywiązuje się do pojęcia grzechu, jeśli w ogóle ono występuje. Brak odpowiednika sakramentu spowiedzi, rachunku sumienia czy dyspensy prowadzi niektórych do wniosku, że poganie to jacyś straszliwi immoraliści, albo że pogaństwo jako religie nie przyczynia się w ogóle do ich "postępu moralnego". Zamiast tego uznają jakieś barbarzyńskie pojęcia w rodzaju "nieczystości rytualnej", "dyshonoru/hańby" itp., które stoją raczej bliżej zabobonu niż poważnej, etycznej, humanistycznej religii.

Jak to zwykle w bajkach bywa, rzeczywistość nie jest tak prosta. Znalazłem właśnie w książce Waltera Burkerta, wybitnego znawcy starożytnej religii greckiej, Stwarzanie świętości, fragment doskonale opisujący ten problem, więc uznałem, że najlepiej jak go tu wkleję:

Analiza ta daje podstawy do przemyślenia pewnych poglądów, które od dawna dominowały w badaniach nad grecką historią intelektualną, a mianowicie, że koncepcje zmazy i winy stanowią dwa etapy w ewo­lucji umysłu ludzkiego; przy czym strach wobec zmazy uznawano za pierwotniejszy, dlatego też miałby on pojawić się wcześniej w rozwoju cywilizacji, podczas gdy wina byłaby nowocześniejsza i odzwierciedlała przebudzenie samoświadomości. Pojęcie winy wiąże się z etyką spersonalizowaną, podczas gdy zmaza przynależy do epoki kamienia. Kurt Latte w 1920 opublikował erudycyjny i jednocześnie zagmatwany arty­kuł Schuld und Suhne in der griechischen Religion, w którym próbował wykazać, że Grecy wypracowali racjonalną koncepcję osobistej winy dopiero w epoce dojrzałej, a punktem wyjścia było dla nich nieosobowe i prymitywne „tabu". W jeszcze bardziej ogólny i zarazem sugestywny sposób został zatytułowany ważny rozdział książki E.R. Doddsa, Grecy i irracjonalność: „Od kultury wstydu do kultury winy", co wskazuje na wiarę autora w tezę o rozwoju zmierzającym ku świadomości bardziej osobistej. Tytuł Doddsa wywarł wielki wpływ na późniejsze badania; spotkał się również z silną krytyką ze strony antropologów i filozofów moralności.

Najprawdopodobniej „historia umysłu" nie jest ani linearna, ani wyraźnie postępowa. Alternatywy mogą współistnieć lub nieregular­nie po sobie następować. […] Prowadzi to do wniosku, że dwa modele przyczynowości są paralelne pod względem okoliczności ich stosowania i pełnionej funkcji, zostają zatem zmieszane w „działaniu" — dość przypomnieć Iliadę — a może nawet i w „pochodzeniu". Zmaza sprzyja powstawaniu uczucia niepo­koju, porównywalnego z paniką, którą wywołuje wpadnięcie w po­trzask. Lecz jedna interpretacja może skutecznie być zastąpiona przez drugą; ich wymienność jest pierwszym krokiem do wyleczenia. Na­leży ustalić strukturę przyczyny i możliwego środka uśmierzenia zła. Można odwoływać się do sfery spersonalizowanej (wyrażenie skruchy i skierowanie jej ku przełożonemu, co powinno mu sprawić przyjem­ność) lub do obrazu zabrudzenia (uspokojenie się na chwilę i poddanie nieprzyjemnym, choć koniecznym zabiegom pozwoli odzyskać po­przedni status w świecie). Różnica pojawia się na poziomie werbaliza­cji. O ile koncepcje winy, gniewu i kary domagają się opowieści, o tyle ogłoszenie zmazy wzywa raczej do ciszy. Nie ma miejsca na omawianie brudu; trzeba go po prostu usunąć praktycznymi metodami.

Wybór między alternatywnymi modelami winy i zmazy, lub nawet modelem trzecim, złośliwej agresji, zależy od uznanych form interakcji funkcjonujących w społeczeństwie lub mniejszej grupie, które rozcią­gają się od zachowań bardzo agresywnych aż po grzeczne i wytworne. Wracamy tu do typologii cywilizacji. Jeśli najważniejsze jest zachowa­nie twarzy i poczucie wstydu, konstrukt zmazy może być środkiem ratującym ważne jednostki przed utratą pozycji społecznej, choć jed­nocześnie obarczającym je winą w sposób pośredni. Taki los przydarza się każdemu, kto wdepnął w błoto i w milczeniu podejmuje stosowne środki przywracające czystość. Jeśli morderca w wyniku swego czy­nu musi udać się na wygnanie, jest to bardzo ciężka kara; inne formy oczyszczeń mogą być jednak równie nieprzyjemne. Chłostę można określić jako katharmos: „wytrzepcie z niego zło". Chociaż nie jest to kara, chodzi o pewną formę uznania konsekwencji swego czynu. Nawet boga można ogłosić nieczystym i nakazać mu poddanie się procesowi oczyszczenia, jak ma to miejsce w micie o Apollonie, bogu oczysz­czeń. Jednak grecki bóg nigdy nie mógłby „wyznać grzechów". Jeśli zatem znaczenie oczyszczenia wzrosło po Homerze, w epoce archaicz­nej, to powodu tego zjawiska należy szukać nie tyle w rozpowszech­nieniu się zabobonu, ile raczej we wzroście wymagań związanych ze szlachetnym postępowaniem i odpowiedzialnością osobistą. Okazuje się zatem, że koncepcja zmazy jest strategią zachowywania twarzy i nie ma w sobie nic prymitywnego. Później, zgodnie z tą samą zasadą, bar­dzo popularny stał się kult leczniczy Asklepiosa. Charakteryzowano go jako „łagodnego i przyjaznego", epios. Nigdy nie diagnozował bowiem winy lub zmazy ani nie dochodził przyczyny choroby. Liczył się tylko wynik, powodzenie kuracji, która skutkowała czcią Asklepiosa ze stro­ny wdzięcznego pacjenta.

Uderzający jest fakt, jak rywalizujące interpretacje współistnieją lub zderzają się nawet dzisiaj. Mierząc się ze złem, którego nie moż­na opanować — w rodzaju AIDS — wiele osób skłania się do uznania wyjaśnień naukowych za niewystarczające i ucieka do hipotez alterna­tywnych: agresji (jakaś tajna organizacja wytworzyła wirus) lub winy (choroba jest karą za nielegalny seks, który w tym kontekście wzbudza lęk). Społeczeństwo rozwiązało zatem sprawę poprzez grzeczną i dy­plomatyczną rekomendację zachowywania czystości.

 Podkreślmy więc: pojęcie zmazy, rytualnej nieczystości, to pojęcie ludzi dostojnych, którzy uznają fakt dokonania złego czynu i przejmują za niego odpowiedzialność, gotowi są ponieść konsekwencje, ale chcą to uczynić w pozycji wyprostowanej, z zachowanie godności i szacunku do siebie. 

Z tego powodu ilekroć muszę z racji zobowiązań np. rodzinnych uczestniczyć w katolickiej mszy świętej, przeżywam głęboki wstrząs. Przyjrzyjmy się, jak to przebiega.

Po powitaniu, rozpoczyna się pierwsza część liturgii

 Kapłan: Uznajmy przed Bogiem, że jesteśmy grzeszni, abyśmy mogli z czystym sercem złożyć Najświętszą Ofiarę.

Nie: przemyślmy, czy nie popełniliśmy jakiegoś grzechu, ale na wstępie, uznajmy że jesteśmy grzeszni. Zrobić to mają nawet osoby, które właśnie przed samą mszą wyszły wyspowiadane z konfesjonału, nie jest to zatem stwierdzenie faktu, że ktoś coś narozrabiał, ale że wszyscy katolicy są grzeszni z natury, skalani niezmywalnym grzechem. Po co to? Narzuca mi się prosta odpowiedź: ich bogu sprawia wielką przyjemność, gdy ludzie się przed nim poniżają i umniejszają. Pójdźmy dalej: to samo, tylko konkretniej

Spowiadam się Bogu wszechmogącemu * i wam, bracia i siostry, * że bardzo zgrzeszyłem * myślą, mową, uczynkiem, i zaniedbaniem:
Bijąc się w piersi mówią:
moja wina, moja wina, moja bardzo wielka wina.

I znowu, nie ma to nic wspólnego z faktami, bo dotyczy również ludzi, którzy na co dzień postępują uczciwie, dopełniają obowiązków i mówią prawdę, albo właśnie przed chwilą zostali wyspowiadani. Chodzi o jeszcze głębsze wgniecenie w ziemię, już nie tylko w pierwszej osobie liczby mnogiej,ale pojedynczej: ja jestem grzeszny,  grzeszny,  grzeszny…. I jestem tak bardzo grzeszny, że oczywiście sam z tym nic nie mogę zrobić. Nie tylko, że nie mogę oczyścić się z wrodzonej grzeszności, ale w ogóle, aby bozia zechciała na mnie spojrzeć, potrzebuję całego zastępu pomocników i patronów:

Przeto błagam Najświętszą Maryję, zawsze Dziewicę, * wszystkich Aniołów i Świętych, * i was, bracia i siostry, * o modlitwę za mnie * do Pana Boga naszego.

Potem trzeba to jeszcze wzmocnić powtarzając do samego Chrystusa:

K. Panie, zmiłuj się nad nami. Chryste…. Panie….

Gdy o tym myślę, przypomina mi się bardzo podobny schemat: sposób łamania woli w jednostkach wojskowych. Doskonałe sceny do ilustracji można zobaczyć w filmach Wzgórze złamanych serc albo Full metal jacket.  Wchodzi kapral albo sierżant do rekrutów, i wchodzi od razu z jedynym słusznym, bezwarunkowym założeniem: wszyscy jesteście zerami, gnidami, nikim. Zadaje pytanie pierwszemu lepszemu i wiadomo z góry, że każda odpowiedź będzie zła; albo za głupia, albo za mądra, albo za cicha, albo za głośna. I tak rekrut usłyszy, że jego matka sypiała z Murzynami, a on sam wypadł skunksowi spod ogona. Rekruci nie są w stanie założyć właściwych koszulek, nie bo nie, bo są zerami, po prostu.

W armii to ma sens. Służy jednemu: stworzenie jednostek zdolnych w każdej chwili do rezygnacji z samodzielnego myślenia i zawierzenia swego życia przełożonym. Bez zadawania pytań, padł rozkaz? – wykonać! To sierżant, decyduje, czy jesteś zerem, czy może awansowałeś na 0,0001. Powstaje w rezultacie sprawna społeczna maszyna do zabijania.

Zadanie "test" dla czytelników: wskaż podobieństwa i różnice w rezultatach w stosunku do religijnego przeczołgiwania wiernych przed bogiem.

Tags: bogowie, etyka winy, monoteizm, pogaństwo, Politeizm